Bệnh tiểu đường tuýp 1

Bệnh tiểu đường tuýp 1 là một bệnh lý tự miễn mạn tính, trong đó hệ thống miễn dịch của cơ thể, vốn được tạo ra để bảo vệ chúng ta khỏi mầm bệnh bên ngoài, lại bị “kích hoạt nhầm” và tấn công, phá hủy các tế bào beta chuyên biệt tại tuyến tụy. Các tế bào beta này là nhà máy sản xuất ra hormone insulin – một hormone quan trọng giúp glucose (đường) từ máu đi vào các tế bào để tạo năng lượng.

Nguyên nhân chính xác gây ra phản ứng tự miễn này hiện vẫn chưa được biết rõ hoàn toàn, tuy nhiên, các nhà khoa học tin rằng có sự tương tác phức tạp giữa các yếu tố di truyền và các yếu tố môi trường (như nhiễm trùng virus, độc tố…) có thể đóng vai trò là “kích hoạt” quá trình tự miễn ở những người có gen nhạy cảm. Điều quan trọng cần nhấn mạnh là bệnh tiểu đường tuýp 1 không liên quan đến các yếu tố lối sống có thể thay đổi được (như chế độ ăn uống, mức độ vận động). Hiện tại, chưa có phương pháp chữa khỏi hoàn toàn cho bệnh tiểu đường tuýp 1, và người bệnh sẽ phải chung sống và quản lý tình trạng này suốt đời.

Đặc điểm nổi bật của Bệnh tiểu đường tuýp 1

• Tuyệt đối thiếu hụt Insulin: Xảy ra khi tuyến tụy hoàn toàn (hoặc gần như hoàn toàn) ngừng sản xuất insulin.
• Tỷ lệ mắc: Chiếm khoảng 5-10% tổng số các trường hợp mắc bệnh tiểu đường và là một trong những tình trạng mạn tính phổ biến nhất ở trẻ em và thanh thiếu niên.
• Khởi phát: Ở trẻ em và người trẻ, bệnh thường khởi phát đột ngột với các triệu chứng rất rõ ràng, đôi khi nghiêm trọng. Ở người lớn, quá trình hủy hoại tế bào beta có thể diễn ra chậm hơn, dẫn đến khởi phát bệnh từ từ hơn.
• Triệu chứng điển hình: Bao gồm khát nước nhiều, đi tiểu thường xuyên, sụt cân không rõ nguyên nhân, mệt mỏi, yếu ớt, và nhìn mờ.
• Điều trị cốt lõi: Bắt buộc phải điều trị bằng liệu pháp thay thế insulin, thường là tiêm insulin nhiều lần trong ngày hoặc sử dụng bơm insulin liên tục.

Điều gì xảy ra với tuyến tụy trong Bệnh tiểu đường tuýp 1?

Ở bệnh tiểu đường tuýp 1, tuyến tụy – một tuyến nội tiết lớn nằm phía sau dạ dày – không còn khả năng sản xuất insulin nữa. Lý do là vì các tế bào beta sản xuất insulin đã bị hệ thống miễn dịch của cơ thể tấn công và phá hủy hoàn toàn hoặc gần như hoàn toàn.

Khi không có insulin, glucose (một loại đường và là nguồn năng lượng chính của cơ thể) không thể đi vào được các tế bào. Thay vào đó, nó tích tụ lại trong máu, gây tăng đường huyết.

Người mắc bệnh tiểu đường tuýp 1 phụ thuộc hoàn toàn vào insulin ngoại sinh (insulin được cung cấp từ bên ngoài cơ thể) mỗi ngày để thay thế lượng insulin mà cơ thể họ không thể tự sản xuất. Việc theo dõi lượng đường huyết suốt cả ngày (bằng máy đo đường huyết cá nhân hoặc máy theo dõi đường huyết liên tục – CGM) là vô cùng cần thiết để đảm bảo duy trì đường huyết trong phạm vi mục tiêu, phòng ngừa các biến động quá mức có thể gây hại.

Mặc dù bệnh tiểu đường tuýp 1 thường được chẩn đoán ở những người dưới 30 tuổi, nhưng cần lưu ý rằng bệnh có thể khởi phát ở mọi lứa tuổi, từ trẻ sơ sinh đến người cao tuổi.

Điều gì xảy ra nếu người mắc Bệnh tiểu đường tuýp 1 không được tiêm insulin?

Nếu không có insulin, glucose sẽ tích tụ đến mức rất cao trong máu. Để cố gắng loại bỏ glucose dư thừa, thận sẽ phải làm việc quá sức và đào thải nó qua nước tiểu, dẫn đến tình trạng mất nước nghiêm trọng.

Đồng thời, khi tế bào không có glucose để tạo năng lượng, cơ thể sẽ buộc phải chuyển sang đốt cháy lượng mỡ dự trữ. Quá trình này sẽ giải phóng các chất hóa học trong máu gọi là thể ketone. Nếu không được tiêm insulin liên tục để giúp tế bào sử dụng glucose, thể ketone sẽ tích tụ đến nồng độ rất cao, gây nhiễm toan.

Sự kết hợp giữa nồng độ glucose và ketone cao cùng với tình trạng mất nước có thể dẫn đến một biến chứng cấp tính, đe dọa tính mạng, được gọi là Nhiễm toan ceton do tiểu đường (Diabetic Ketoacidosis – DKA). Đây là một trường hợp cấp cứu y tế, đòi hỏi phải nhập viện điều trị ngay lập tức.

Nguyên nhân gây ra Bệnh tiểu đường tuýp 1 là gì?

Nguyên nhân chính xác của bệnh tiểu đường tuýp 1 vẫn chưa được xác định rõ ràng, nhưng chúng ta biết rằng bệnh có mối liên hệ chặt chẽ với yếu tố di truyền và không thể phòng ngừa bằng các biện pháp lối sống.

Những người mắc bệnh thường mang một hoặc nhiều gen khiến họ dễ mắc tiểu đường tuýp 1 hơn. Sau đó, một số yếu tố kích hoạt từ môi trường (như nhiễm trùng virus nhất định, tiếp xúc với một số hóa chất, hoặc căng thẳng tâm lý cao độ) có thể khởi phát phản ứng tự miễn dịch ở những người có gen nhạy cảm đó. Tuy nhiên, các yếu tố kích hoạt này không phải lúc nào cũng dễ dàng xác định.

Để xác nhận chẩn đoán mắc bệnh tiểu đường tuýp 1, bác sĩ thường sẽ chỉ định xét nghiệm máu để kiểm tra sự hiện diện của các tự kháng thể (autoantibodies). Đây là các protein do hệ miễn dịch tạo ra để tấn công nhầm vào các tế bào beta của tuyến tụy.

Chúng ta cần hiểu rằng, không giống như tuýp 2, bệnh tiểu đường tuýp 1 không liên quan gì đến lối sống. Tuy nhiên, việc duy trì một lối sống lành mạnh (chế độ ăn uống cân bằng, tập thể dục đều đặn) vẫn rất quan trọng để giúp kiểm soát đường huyết và duy trì sức khỏe tổng thể, bất kể loại bệnh tiểu đường nào.

Ở giai đoạn hiện tại, chưa có biện pháp nào được chứng minh có thể ngăn ngừa hoặc chữa khỏi bệnh tiểu đường tuýp 1.

Các triệu chứng của Bệnh tiểu đường tuýp 1

Các triệu chứng của bệnh tiểu đường tuýp 1 thường xuất hiện đột ngột và có thể tiến triển nhanh chóng. Nếu bạn hoặc người thân có bất kỳ dấu hiệu nào sau đây, hãy đi khám bác sĩ ngay lập tức:

• Quá khát nước (Polydipsia)
• Đi tiểu nhiều hơn bình thường và thường xuyên (Polyuria), bao gồm cả tiểu đêm.
• Cảm thấy mệt mỏi và uể oải, thiếu năng lượng.
• Luôn cảm thấy đói mặc dù đã ăn đủ (Polyphagia).
• Vết cắt hoặc vết thương chậm lành.
• Ngứa da, nhiễm trùng da tái phát, hoặc nhiễm trùng nấm men/đường tiết niệu.
• Mờ mắt hoặc nhìn kém đột ngột.
• Giảm cân không rõ nguyên nhân (dù ăn nhiều).
• Tâm trạng thất thường, dễ cáu kỉnh hoặc thay đổi hành vi.
• Đau đầu.
• Cảm thấy chóng mặt.
• Chuột rút ở chân.

Chỉ một xét nghiệm máu đơn giản có thể giúp bác sĩ chẩn đoán liệu các triệu chứng này có phải là kết quả của bệnh tiểu đường tuýp 1 hay không. Việc trì hoãn điều trị có thể dẫn đến nhiễm toan ceton do tiểu đường (DKA), một tình trạng cấp cứu y tế.

Kiểm soát, chăm sóc và điều trị bệnh tiểu đường tuýp 1

Việc quản lý bệnh tiểu đường tuýp 1 tập trung vào việc thay thế lượng insulin mà cơ thể không còn sản xuất. Phương pháp điều trị cốt lõi là tiêm insulin nhiều lần mỗi ngày hoặc sử dụng bơm insulin để truyền insulin liên tục dưới da. Insulin không thể được uống dưới dạng viên nén vì nó là một protein và sẽ bị phân hủy bởi các enzyme tiêu hóa trong dạ dày và ruột, mất đi tác dụng.

Nồng độ glucose trong máu cần được theo dõi chặt chẽ bằng máy đo đường huyết cá nhân hoặc máy theo dõi glucose liên tục (Continuous Glucose Monitoring – CGM), giúp đo glucose trong dịch kẽ (fluid giữa các tế bào) của cơ thể.

Việc tuân thủ các hướng dẫn về chế độ ăn uống lành mạnh và hoạt động thể chất là rất quan trọng đối với tất cả mọi người, bao gồm cả người mắc tiểu đường tuýp 1. Đặc biệt, người bệnh cần học cách nhận biết và đếm carbohydrate trong thức ăn để có thể định liều insulin một cách chính xác, đảm bảo đường huyết không bị tăng quá cao sau bữa ăn.

Đối với những người mới được chẩn đoán mắc bệnh tiểu đường tuýp 1, thường sẽ có một “giai đoạn trăng mật” (honeymoon period) sau khi bắt đầu điều trị bằng insulin. Đây là thời điểm mà tuyến tụy vẫn còn sản xuất một lượng insulin nhất định, dù rất ít. Do đó, nhu cầu insulin của người bệnh có thể thay đổi và thường thấp hơn trong giai đoạn này. Tuy nhiên, cuối cùng, các tế bào beta còn lại sẽ bị phá hủy hoàn toàn và tuyến tụy sẽ ngừng sản xuất insulin. Bác sĩ có thể chỉ định xét nghiệm peptide C trong phòng thí nghiệm để đánh giá lượng insulin mà tuyến tụy của bạn vẫn đang sản xuất.

Quản lý bệnh tiểu đường tuýp 1 là một quá trình liên tục và đòi hỏi sự hợp tác chặt chẽ giữa người bệnh, gia đình và đội ngũ y tế.